Cách đây hơn một vạn năm, những người con đất Việt đã sản sinh ra một
nền văn hóa nổi tiếng, đó là văn hóa Hòa Bình. Hòa Bình là nơi cộng cö
của nhiều dân tộc, đặc biệt là dân tộc Möờng với những giá trị văn hóa
đặc sắc tiêu biểu, rất phong phú đa dạng mang màu sắc độc đáo, riêng
biệt.

Đến đây chúng ta không chỉ được chiêm ngöỡng những vẻ đẹp
tuyệt vời do thiên nhiên tạo, mà còn đợc sống trong một nền văn hóa đặc
sắc của người Mường được truyền lại qua bao thế hệ. Nền văn hóa ấy có từ
khi người Mường biết ca lên bài ca Đẻ đất đẻ nước, biết trồng hạt lúa
cây ngô, để hôm nay vẫn vươn lên một sức sống lâu bền và mạnh mẽ.
Người
Mường có cùng nguồn gốc với người Việt cổ, có chung một nền văn hóa
rộng lớn, trải dài suốt bao thế kỷ. Thấm đậm dòng máu con Lạc cháu Hồng,
thế hệ sau tiếp nối thế hệ trước vươn lên chiến thắng thiên nhiên. Cùng
nhau xây dựng bản làng, để hôm nay có được những cánh đồng bát ngát,
những con đường trải dài ven núi, rộn rã người đi. Người Mường chủ yếu
cư trú ở các vùng thung lũng, những dải đồi thấp ven núi, vì vậy từ
trước tới nay, cư dân Mường sống bằng nghề nông nghiệp, trồng lúa và kết
hợp làm nương rẫy. Bản làng được tập trung ở chân núi với hướng nhà
nhìn ra cánh đồng hay dòng suối. Chính vì điều kiện cư trú như vậy, nên
nền văn hóa Mường mang đậm nét bản địa, bó gọn lại trong các Mường và
lưu truyền nó qua cuộc sống hàng ngày trong từng nếp ăn, nếp nghĩ, vì
vậy đó là một nền văn hóa hết sức giản dị mộc mạc mà độc đáo.

Truyền
thuyết kể lại rằng, có một người thợ săn, bắt được con rùa đen, định
đem về làm thịt, rùa thưa : Tôi biết kiểu làm nhà, xin ông thả tôi ra,
tôi bày cho kiểu dựng : 4 chân tôi làm lên cột cái, nhìn qua đuôi làm
trái, nhìn lại mặt làm cầu thang, cửa sổ, nhìn xương sống làm đòn nóc
dài dài. Muốn làm mái thì trông vào mai, nhìn sườn dài sườn cụp mà xếp
làm rui, vào rừng lấy gianh lấy nứa mà làm vách, lấy trục vớt buộc kèo.

Đến
với vùng Mường hôm nay, ta vẫn được nhìn thấy thấp thoáng những ngôi
nhà sàn dựa lưng vào núi, nhìn ra cánh đồng bát ngát... nhưng cách bố
trí chỗ ăn, ở, chăn nuôi đã khác xưa. Chuồng trâu được làm riêng biệt
cách xa khu nhà ở, xung quanh nhà là cây cối bốn mùa đơm hoa, kết trái.
Ngôi nhà sàn dựng theo kiểu truyền thống của người Mường, vì được bố trí
khéo léo nên không gian rất thoáng đãng và đặc biệt tiện lợi. Với đặc
trưng kiểu nhà này, người Mường đã tạo nên cho mình một tập quán riêng
trong sinh hoạt hàng ngày cũng như trong lao động sản xuất, vừa trồng
lúa, làm nương rẫy, vừa chăn nuôi gia súc gia cầm. Để gặt lúa người
Mường sáng tạo ra nhiều công cụ tiện lợi và cho năng suất cao. Đó là
chiếc quào, một loại hái có cán dài cho phép cắt cả những bông lúa lớn.
Tháng 9 lúa trổ, tháng 10 lúa chín rực rỡ đầy đồng cho những hạt lúa
trắng phau. Sau những tháng ngày vất vả, mùa bội thu là một niềm vui
không gì sánh nổi bởi đó là lúc được hưởng những thành quả lao động do
bàn tay mình làm ra. Với người Mường, hoạt động nông nghiệp cũng là một
nền tảng của âm nhạc. Âm thanh rộn ràng của cuộc sống hàng ngày gợi lên
niềm vui của một mùa gặt mới, đúm vừa là một công cụ giã gạo lại vừa là
một nhạc cụ. Âm nhạc và ca hát luôn có mặt trong cuộc sống hàng ngày,
gắn bó mật thiết với cuộc sống lao động. Niềm vui được mùa cũng là dịp
để người Mường trình diễn các hoạt động nghệ thuật độc đáo của mình.

Trong
hoạt động nông nghiệp, người Mường sử dụng một loại lịch tre rất đặc
biệt. Người Mường không chỉ dùng loại lịch tre tính ngày cho hoạt động
sản xuất nông nghiệp mà còn sử dụng nó trong các ngày lễ quan trọng của
một đời người. Đám cưới của người Mường được diễn ra trong không khí
tươi vui tưng bừng của Mường trên, Mường dưới rộn rã náo nức. Nàng dâu
được mẹ chồng quý sẽ được mẹ chồng rót nước rửa chân cho trước khi lên
nhà, trao cho chiếc vòng tay ngụ ý chúc đôi vợ chồng trẻ mãi, khăng khít
hạnh phúc. Từ nay trong gia đình có thêm nàng dâu mới, có đủ thủ tục
cưới xin, từ đây hai người chính thức nên vợ nên chồng trước sự chứng
kiến của hai bên gia đình họ tộc, của xóm dưới, làng trên. Trong ngày
vui là dịp để mọi người được thưởng thức những áng mo bất hủ sử thi thần
thoại, thể hiện cách nhìn nhận của người Mường về cuộc sống, về vũ trụ
có ý nghĩa rất sâu sắc. Đồ vật của thầy mo làm lễ là những vật được lấy
từ thiên nhiên, vì vậy khi lời thầy mo cất lên như một sự giao hòa của
đất trời với cuộc sống con người.

Hồi trống, hồi chiêng phát
tang đã khép lại vòng quay cuộc sống của một đời người. Nó cũng báo cho
cả Mường trên Mường dưới biết rằng một thành viên của họ đã ra đi vĩnh
viễn, đó là sự chuyển dịch của con người từ Mường này đến Mường khác, từ
Mường người đến Mường ma. Vì vậy tang lễ Mường mang không khí cộng
đồng, chuẩn bị cho một người thân sắp sửa đi xa, đó cũng là quan niệm
của người Mường từ thủa trước. Đối với người Mường trống đồng là một của
gia bảo rất thiêng, và chỉ được đưa ra sử dụng trong những nghi thức tế
lễ trọng thể. Người Mường vẫn còn giữ được những cách đánh trống đồng
độc đáo, trong đó có cách múa trống rất sinh động. Trong âm thanh rộn
ràng của trống đồng, cồng chiêng, điệu múa làm sống lại không khí tưng
bừng của ngày hội xa xưa từ thủa khai thiên lập địa. Trong những mộ
Mường cổ, người ta còn tìm thấy nhiều bảo vật quý. Người Mường và người
Việt cổ có mối quan hệ vô cùng khăng khít, là chủ nhân của một nền văn
hóa Đông Sơn được sản sinh từ nền văn minh nông nghiệp phát triển. Đất
nước đang trên đà đổi mới, việc hội nhập với các nền văn minh trên thế
giới cùng làm song song với việc gìn giữ phát huy những giá trị văn hóa
truyền thống của các dân tộc, trong cộng đồng dân tộc Việt Nam.